Σούγια, 29 Σεπτεμβρίου 1943
Το δημοτικό διαμέρισμα Σούγιας περιλαμβάνει τα χωριά Σούγια, Μονή, Λιβαδά και Κουστογέρακο. Τα ανωτέρω χωριά είναι κτισμένα σε κλιμακωτή ανάβαση από την θάλασσα προς την πλευρά των Λευκών Ορέων. Ο ορεινός όγκος των Λευκών Ορέων ονομάστηκε « Θεόκτιστος προμαχώνας ελευθερίας» γιατί όντας δυσπρόσιτος δεν μπόρεσαν να τον πατήσουν ποτέ κατακτητές. ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ Μετά την επικράτηση των Γερμανών στην Κρήτη γύρω στο τέλος του Μαΐου του 1941 οι άνδρες των τεσσάρων χωριών που συμμετείχαν στις μάχες ορκίστηκαν να συνεχίσουν τον αγώνα με οποιοδήποτε τίμημα. Τον Νοέμβριο του 1942 εγκαθίστανται στο Κουστογέρακο άνδρες, Άγγλοι και Έλληνες της Advance Force (προωθημένης δύναμης 133) με σκοπό την οργάνωση και εντατικοποίηση της αντίστασης κατά των Γερμανών. Ήταν η εποχή που οι δυνάμεις του Άξονα σημείωναν σημαντικές επιτυχίες στα μέτωπα των συγκρούσεων ( Αφρική, Ρωσία). Με κάθε θυσία επιβαλλόταν να ανακοπεί η προέλαση των Γερμανών στην Αίγυπτο που θα σήμανε την επικράτησή τους στη Μ. Ανατολή και θα τους έδινε την δυνατότητα για οριστική νίκη. Καθοριστική λοιπόν ήταν η συμμετοχή των ανταρτών στα κλιμάκια κατασκοπείας. Αυτά γνωρίζοντας οι Γερμανοί και ακόμη ότι:1) στα χωριά κατέφυγαν και φιλοξενήθηκαν πολλές δεκάδες συμμάχων στρατιωτών που δεν πρόλαβαν να φυγαδευτούν στην Αφρική μετά την επικράτησή τους στην Κρήτη.2) Ο άμαχος πληθυσμός (γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένοι) συνέδραμαν με κάθε τρόπο τους αντάρτες και αρνούνταν να συνεργασθούν με τους κατακτητές.Τέλος επειδή έβλεπαν ότι το παιχνίδι χανότανε γι’ αυτούς στην Αφρική, αποφάσισαν να εξολοθρεύσουν τα τρία χωριά ( Μονή, Λιβαδά και Κουστογέρακο), αφού δεν μπορούσαν να εξουδετερώσουν την αντίσταση τους.
ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ Τη νύχτα της 28ης προς 29η Σεπτεμβρίου 1943 εκατοντάδες Γερμανοί κινήθηκαν ύπουλα και σιωπηλά εναντίον των τριών χωριών και τα κύκλωσαν. Είχε προηγηθεί κατά την διάρκεια της ημέρας σφοδρός βομβαρδισμός των χωριών από αεροπλάνα στούκας και μερική καταστροφή του Κουστογέρακου. Με το ξημέρωμα της 29ης Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί μπήκαν στα χωριά και όσους ηλικιωμένους βρήκαν να πηγαίνουν στις δουλειές τους, τους εκτέλεσαν επί τόπου. Οι άλλοι άνδρες προαισθάνθηκαν το κακό και έμεναν στην ύπαιθρο. Τα γυναικόπαιδα του Λιβαδά και μερικά της Μονής που πρόφθασαν να κρυφτούν τα οδήγησαν στις φυλακές της Αγιάς ( Χανιά) που ήταν το κολαστήριο της Κρήτης. Εκεί γινόταν η διαλογή και άλλους τους έστηναν στα εκτελεστικά αποσπάσματα και άλλους τους έστελναν στα στρατόπεδα της εξόντωσης. Λίγοι ήταν οι τυχεροί που αφήνονταν ελεύθεροι. Τα γυναικόπαιδα του Κουστογέρακου, 70 περίπου ψυχές τα συγκέντρωσαν σ’ ένα σπίτι με σκοπό να τα κάψουν. Τα κλάματα και οι φωνές τους όμως άλλαξαν την απόφαση των δημίων και τους πρόσφεραν ένα πιο «ανετό» θάνατο, εκείνο δια του εκτελεστικού αποσπάσματος. Τα μετέφεραν στην έξοδο του χωριού, τα έστησαν σε κύκλο και ο πολυβολητής στο κέντρο με την πρώτη ριπή θέρισε έξι. Μα δεν πρόλαβε να αποτελειώσει το έργο του και δέχτηκε τις ομοντριβίες των ανταρτών. Έπεσε νεκρός και οι άλλοι Γερμανοί έντρομοι και καταδιωκόμενοι από τους αντάρτες εγκατέλειψαν το χώρο της εκτέλεσης. Τα υπόλοιπα γυναικόπαιδα σώθηκαν και σκόρπισαν προς τα απέναντι χωριά της επαρχίας. Εκεί φιλοξενήθηκαν υφιστάμενα όλες τις συνέπειες της προσφυγιάς, την πείνα την εξαθλίωση, τον φόβο, τη νοσταλγία και την αγωνία για την τύχη των δικών τους. Οι Γερμανοί έφεραν κι άλλες δυνάμεις για να ολοκληρώσουν το έργο της καταστροφής, ενώ τα βομβαρδιστικά αεροπλάνα έριχναν εκρηκτικά τόσο στα σπίτια όσο και στα δάση που υποψιαζόντουσαν ότι βρίσκονταν οι άνδρες των φυλακίων. Δεν άφησαν στην κυριολεξία πέτρα πάνω στην πέτρα.
Η πρώτη Οκτωβρίου βρήκε τα τρία χωριά να έχουν μεταβληθεί σε σωρούς από ερείπια, η καταστροφή ήταν ολοκληρωτική. Γερμανικό φυλάκιο παρέμεινε κοντά στο Κουστογέρακο για 40 ημέρες κι όταν μπήκε για τα καλά ο χειμώνας μεταφέρθηκαν στη Σούγια που είναι παραθαλάσσιο χωριό. Τα χωριά τα κήρυξαν νεκρή ζώνη επί ποινή θανάτου. Παρέμειναν στην περιοχή μέχρι το φθινόπωρο του 1944, οπότε συμπτύχθηκαν στην πόλη των Χανίων. Είχε ήδη αρχίσει να φαίνεται το τέλος του φασισμού. Μακρύ το μαρτυρολόγιο των τριών χωριών και βαρύς ο απολογισμός: Έλληνες εκτελεσθέντες 41, θύματα από την πλευρά των Γερμανών 130, οι πλείστοι νεκροί. Οι οικίες καταστράφηκαν ολοσχερώς, τα σχολεία πυρπολήθηκαν, τα τέμπλα των εκκλησιών παραδόθηκαν στις φλόγες, οι λεηλασίες και οι κατασχέσεις εξαφάνισαν ότι πολύτιμο αγαθό υπήρχε. Ο τρόμος και η προσφυγιά άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια τους, σε όλους κυρίως όμως στα παιδιά του κατακλυσμού που επέζησαν. Η οικονομική καταστροφή ήταν ολοσχερής. Οι άνδρες των φυλακίων έζησαν δεκαπέντε περίπου μήνες στις σπηλιές και στα δάση. Όταν ήρθε η ώρα της λευτεριάς το φθινόπωρο του1944, οι άνδρες των φυλακίων γύρισαν στα χωριά τους, μάζεψαν τις οικογένειες τους από τους τόπους της προσφυγιάς και όλοι μαζί σήκωσαν τα ερείπια και έκτισαν πρόχειρα και βιαστικά τα σπίτια τους…. Κι όλα αυτά χωρίς καμιά ανταμοιβή, μόνο με την ικανοποίηση ότι είχαν επιτελέσει το χρέος τους προς την πατρίδα. Το χωριό Σούγια δεν καταστράφηκε, δεινοπάθησε όμως από την παραμονή στρατευμάτων κατοχής, σ’ αυτό. Και οι άνδρες της Σούγιας έλαβαν μέρος στην εθνική αντίσταση μαζί με τους άνδρες των άλλων χωριών. Εδώ υπάρχει μουσείο της Εθνικής Αντίστασης με αξιόλογη συλλογή, ενώ στο Κουστογέρακο ανεγέρθηκε μεγαλοπρεπές μνημείο.