Ανώγεια, Αύγουστος 1944

Image

Του Γιώργου Αεράκη*

Τον Ιούλιο του 1945, ένα σχεδόν χρόνο μετά την καταστροφή των Ανωγείων από τους Γερμανούς ναζιστές, ο Νίκος Καζαντζάκης θα επισκεφθεί τα Ανώγεια ως υπεύθυνος της Κεντρικής Επιτροπής για τη διαπίστωση των γερμανικών ωμοτήτων κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Κρήτη.

Στις σελίδες που θα αφιερώσει στα Ανώγεια διαβάζουμε: « Σήμερον από τας 940 οικίας των Ανωγείων δεν έχει απομείνει ούτε μία. Το νεόδμητον σχολείον ανετινάχθη, αι τρεις εκκλησίαι τας οποίας οι Γερμανοί είχον μεταβάλει εις στάβλους έχουν υποστεί ζημίας εκ των πέριξ ανατινάξεων».
Γιατί όμως τόσο μίσος των Γερμανών εναντίων των Ανωγειανών; Γιατί αυτή η μανία καταστροφής; Αξίζει τον κόπο να κάνουμε μια μικρή ιστορική αναδρομή.

Η καταβολή του φόρου αίματος αρχίζει για τους Ανωγειανούς από την πρώτη μέρα που οι Γερμανοί επιχειρούν να καταλάβουν την Ελλάδα. Οι Ανωγειανοί στρατιώτες θα αποτελέσουν επίλεκτη ομάδα του Τάγματος των Κρητών στα αλβανικά σύνορα και θα γράψουν σελίδες δόξας πολεμώντας εναντίον των Ιταλών φασιστών, το χειμώνα του 1940-1941. Το αίμα των πρώτων Ανωγειανών νεκρών ποτίζει τα χιονισμένα βουνά της Πίνδου.

ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Τον Μάη του 1941 κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, οι Ανωγειανοί που βρέθηκαν στις πόλεις που έπεσαν οι κατακτητές, υπακούοντας στα κελεύσματα του αρχαίου προγόνου, θα αντισταθούν έως θανάτου. Στην περιοχή Λατζιμά του Ρεθέμνους και στην πόλη του Ηρακλείου το ανωγειανό αίμα ποτίζει την ανοιξιάτικη γη. 
Μετά την κατάληψη της Κρήτης, οι Ανωγειανοί θα φιλοξενήσουν και θα βοηθήσουν με κάθε τρόπο τους Βρετανούς, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς υπερασπιστές του νησιού να φτάσουν στα νότια παράλια και από εκεί στη Μέση Ανατολή. Ορισμένοι δε από αυτούς θα τους συνοδεύσουν στο ταξίδι τους, ξαναγυρίζοντας όμως σύντομα για την οργάνωση σαμποτάζ.

Πολύ γρήγορα οι Ανωγειανοί θα συστήσουν ένοπλες ομάδες που θα στελεχωθούν με Ανωγειανούς και Ανωγειανές κάθε κοινωνικής τάξης και ηλικίας, με σκοπό την απώθηση του κατακτητή. Οι οργανώσεις αυτές ήταν η Εθνική Απελευθερωτική Οργάνωση (ΕΑΟ) "Ο Ψηλορείτης" και το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Σε όλη τη διάρκεια της κατοχής οι οργανώσεις αυτές θα δραστηριοποιηθούν στον ορεινό όγκο του Ψηλορείτη και στην περιοχή του Ηρακλείου. Οι Γερμανοί θεωρώντας - όχι άδικα - τα Ανώγεια αντάρτικη φωλιά, θα απαγορεύσουν στους κατοίκους του χωριού να ανεβάζουν τα κοπάδια τους στο Πάνω Αόρι που ήταν απαγορευμένη ζώνη. Αυτό βέβαια δεν έγινε ποτέ σεβαστό από τους Ανωγειανούς, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να κάνουν συχνές επιδρομές, να αρπάζουν τα κοπάδια και να εκτελούν τους βοσκούς που τύχαινε να συναντήσουν. Αρκετοί θα πιαστούν αιχμάλωτοι και στη συνέχεια θα εξαφανιστούν.

Η ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΓΙΑΝΝΗ
Χιλιάδες χρόνια πριν, ο Δίας ζητούσε καταφύγιο και προστασία στον Ψηλορείτη προσπαθώντας να σωθεί από τον παιδοφάγο πατέρα του Κρόνο. Πριν έξι δεκαετίες η Νίδα, η Μύθια, τα Τσουνιά, τα Πετραδολάκια, η Κορακόπετρα, το Κορίτσι καθώς και κάθε μητάτο, θα γίνει φωλιά ανθρώπων που διψούν για ελευθερία και λημέρι κάθε καταδιωκόμενου.

Τον Φλεβάρη του 1944 οι Γερμανοί θα κυκλώσουν αιφνιδιαστικά τα Ανώγεια και θα συλλάβουν τον αρχηγό της Ομάδας "Ψηλορείτης", Γιάννη Δραμουντάνη γνωστό σαν Στεφανογιάννη, χαρισματική φυσιογνωμία της τοπικής κοινωνίας που βρέθηκε μέσα στον κλοιό. Θα εκτελεστεί με συνοπτικές διαδικασίες, παρουσία της οικογένειάς του και ολόκληρου του χωριού. Στην αρχηγία θα τον διαδεχθεί με επιτυχία ο Μιχάλης Ξυλούρης (Χριστομιχάλης) ήρωας των Βαλκανικών και του Μικρασιατικού πολέμου.

Στις 27 Απριλίου του 1944 οι Βρετανοί αξιωματικοί συνεπικουρούμενοι από Κρητικούς αγωνιστές θα απαγάγουν λίγο έξω από το Ηράκλειο τον στρατηγό Φον Κράιπε, επιτυχία που άφησε άναυδη τη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη. Οι απαγωγείς θα μεταφέρουν τον στρατηγό πού αλλού; στα Ανώγεια όπου θα περάσουν τη νύχτα. Ξημερώματα θα φυγαδευτούνε από ντόπιους οδηγούς στον Ψηλορείτη και από εκεί στα νότια παράλια για να πάνε με υποβρύχιο στη Μ. Ανατολή.

Ο ΛΟΧΙΑΣ ΤΩΝ SS
Στις 7 Αυγούστου 1944, ο Γερμανός λοχίας των SS Γιόζεφ Ολενχάρουερ, γνωστός σαν «Σήφης» συνοδευόμενος από ομάδα Γερμανών και Ιταλών στρατιωτών, θα έρθει στα Ανώγεια από το γειτονικό χωριό Γενί-Γκαβέ που είχε την έδρα του και θα συλλάβει 96 γυναικόπαιδα, με σκοπό να τα μεταφέρει στο Ρέθυμνο και από εκεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας. Η εννεαμελής ομάδα του ΕΛΑΣ Ανωγείων υπό την αρχηγία του Μανόλη Μανουρά (Σμαϊλομανόλη) που παρακολουθεί από τους γύρω λόφους θα αιφνιδιάσει με την τόλμη της τον περιβόητο «Σήφη» και την ομάδα του και θα ελευθερώσει από τα χέρια τους τα γυναικόπαιδα. Οι Γερμανοϊταλοί σκοτώνονται ή αιχμαλωτίζονται.

Την επόμενη μέρα, στις 8 Αυγούστου, Ανωγειανοί αντάρτες, συνεπικουρούμενοι από Ρώσους κομάντος και υπό την αρχηγία του Βρετανού λοχαγού Στάνλεϋ Μοςς θα πραγματοποιήσουν το Σαμποτάζ της Δαμάστας όπως ονομάστηκε, επειδή πραγματοποιήθηκε πλησίον του ομώνυμου χωριού. Με πρωτοφανή τόλμη θα εξουδετερώσουν τρία γερμανικά αυτοκίνητα καθώς και ένα τεθωρακισμένο που μετέφερε την αλληλογραφία του Γερμανικού Στρατηγείου Ηρακλείου στην Διοίκηση του Φρουρίου Κρήτης στα Χανιά. Ελάχιστοι Γερμανοί γλίτωσαν. Από την αντιστασιακή ομάδα θα σκοτωθεί ο Ρώσος υπολοχαγός Βάνια και θα τραυματιστεί βαρύτατα ο Νταμπακομανόλης.

Μετά και από αυτό, οι Γερμανοί αποφασίζουν να χαλάσουν την αντάρτικη φωλιά που λέγεται Ανώγεια. Ο φρούραρχος Κρήτης σπεύδει θα εκδώσει την παρακάτω διαταγή: «Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρο της αγγλικής κατασκοπείας εν Κρήτη και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν τον φόνο του λοχίου φρουράρχου Γενί-Γκαβέ και της υπ' αυτών φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποτάζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον στρατηγόν Φον Κράιπε χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διαμετακομιδής τα Ανώγεια, διατάσσωμεν την ισοπέδωσιν τούτων και την εκτέλεσιν παντός άρρενος Ανωγειανού όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωρίου και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου».

Χανιά 13 Αυγούστου 1944
Ο Στρατηγός Διοικητής Φρουρίου Κρήτης, Χάινριχ Μίλλερ".
«ΕΠΕΙΔΗ»

Ποτέ κατά την ταπεινή μου γνώμη τόσες λίγες γραμμές, που περιέχουν πέντε «επειδή» γραμμένες μάλιστα από τον κατακτητή, δεν απέδωσαν καλύτερα την Ιστορία των Ανωγείων κατά την περίοδο ‘41- ‘44.
Ξημερώματα της 13ης Αυγούστου 1944, σαν σήμερα πριν από 61 χρόνια, εκατοντάδες Γερμανοί στρατιώτες θα κυκλώσουν τα Ανώγεια. Με την υποστήριξη του πυροβολικού τους, θα αρχίσουν το καταστροφικό τους έργο. Όσοι Ανωγειανοί - κυρίως γέροντες - βρέθηκαν εντός του κλοιού θα εκτελεστούν μαζί τις γυναίκες που δεν θέλησαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές εστίες. Για 23 μέρες θα ανατινάζουν ένα-ένα τα 940 σπίτια του χωριού. Πριν επιδοθούν στο άθλιο έργο τους, θα λεηλατήσουν τις περιουσίες των Ανωγειανών. Για τρίτη φορά στην Ιστορία τους οι Ανωγειανοί θα πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς. Το 1822 ο Σερίφ Πασσάς και το 1867 ο Ρεσίτ Πασσάς θα πυρπολήσουν το χωριό αφανίζοντας ανθρώπους και περιουσίες, ζητώντας έτσι να τιμωρήσουν τους κατοίκους του για το αδούλωτο φρόνημά τους, παρόντες πάντα στα εθνικά προσκλητήρια.

«ΤΣ΄ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΤΑ ΠΟΥΛΙΑ»...
Όταν μετά από μήνες οι Ανωγειανοί θα επιστρέψουν στο χωριό τους, από το Ηράκλειο και τα χωριά του Μυλοποτάμου που είχαν καταφύγει, η Ειρήνη Αναγνωστάκη αντικρίζοντας τα χαλάσματα, σαν σύγχρονη Εκάβη στο μοιρολόγι της θα πει πολύ παραστατικά:
» Ηρθαν τσ' Αιγύπτου τα πουλιά για να παραθερίσουν, στ' Ανώγεια δεν εβρήκανε τοίχους, φωλιά να χτίσουν».
Μετά την απελευθέρωση το ελληνικό κράτος, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης θα απονείμει στα Ανώγεια τον Πολεμικό Σταυρό Πρώτης Τάξεως - ο οποίος αποτελεί και τη μεγαλύτερη διάκριση - και συγχρόνως θα ανακηρύξει την κοινότητα σε Δήμο. ".. δια τας καταστροφάς ας υπέστη κατά την περίοδο της γερμανοϊταλικής κατοχής, των κατοίκων επιδειξάντων αξιοθαύμαστον διαγωγή, αντοχήν απαράμιλον, και ηρωισμό μέχρις αυτοθυσίας".

127 ΝΕΚΡΟΙ
Συνολικά οι νεκροί Ανωγειανοί του Αλβανικού Πολέμου και της κατοχής θα φτάσουν τους 127. Στην συλλογική ιστορική μνήμη του λαού μας τα Ανώγεια θα πάρουν τη θέση που τους αξίζει δίπλα στο Μεσολόγγι, τα Καλάβρυτα, το Αρκάδι, την Κάνδανο και τόσους άλλους μαρτυρικούς τόπους.
Σήμερα, τα Ανώγεια εορτάζουν την 61η επέτειο του Ολοκαυτώματός τους και οι Ανωγειανοί θυμούνται και τιμούν όλες και όλους, γυναίκες και άνδρες που θυσιάστηκαν για την Ελευθερία, την Ειρήνη, τη Δημοκρατία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.

Εμείς οι απόγονοί τους σε μια πρωτοφανή για τη χώρα μας σε διάρκεια ειρηνική περίοδο, ας προσπαθήσουμε να τους μοιάσουμε. Η αντρειά του καθενός μας μετριέται καθημερινά με τον αγώνα που δίνουμε για την ευημερία του τόπου μας, τον σεβασμό και την ανοχή απέναντι στο διπλανό μας. 
Αιωνία η μνήμη των νεκρών μας!
*Το κείμενο βασίζεται στην ομιλία του συγγραφέα, στην εκδήλωση για την επέτειο του ολοκαυτώματος των Ανωγείων που έγινε στις 13 Αυγούστου 2005

ETΣI TYΛIΞAME TOYΣ ΓEPMANOYΣ

Επιχείρηση «Σφακάκι»…

Μοναδικοί επιζώντες από τη μάχη στο «Σφακάκι», είναι σήμερα οι: Λευτέρης Αεράκης (Νταρολευτέρης), Μανώλης Νταγιαντάς (Λαμπρινομανόλης), Χαράλαμπος Φρυσάλης.

«Του 1944 το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου, δεν θυμούμαι ακριβώς την ημέρα ήμαστε στο χωριό. Και ακούμε μια στιγμής, έρχονται οι Γερμανοί, ο Σήφης με το φυλάκιο πεντ’ έξε που ήσανιε.
Δεν εξέραμε τι σκοπό είχενε. Εφύγαμε εμείς και μονιάσαμε στην «Παπούρα»25, εγώ, ο Σμαΐλης και ο Πέτρος ο Πασπαράκης, νομίζω πως ήτονε και ο Γύπαρης και περιμέναμε να δούμε τι γύρευε. 
Έβγαινε μια γυναίκα και τη ρωτούμε. Λέει μαζεύγει γυναίκες στ’ Αρμί, όποια βρει να τσι πάρει αγγαρεία. Εσκεφτήκαμε και λέμε. Τσι γυναίκες μουρέ !...θα μας σε πάρουνε να τσι καταφρονούνε…
Επήραμε (ν)το εγωιστικά. Το θεωρούσαμε προσβολή, χωρίς να ξέρομε τι γυναίκες επαίρνανε, ούτε αν ήτον η αδερφή ή η μάνα μου, όπως δεν είχανε πραγματικά κανενούς την αδερφή ή τη μάνα παρμένη.
Εάν επαίρνανε άντρες αγγαρεία, δεν το παίρναμε στα σοβαρά. 
Κείνη τη στιγμή βγάλαμε απόφαση εμείς, να κατεβούμε στα «Ποριά» εδά που θα τσι (οδηγούνε προς το Ρέθυμνο), να πολεμήσομε να ξεμπερδέψομε τσι γυναίκες, γιατί μεγαλύτερη προσβολή δεν εξαναγίνηκε. 
Και μου λέει ο Σμαΐλης, πήγαινε να ξεχωρίσεις τα τουφέκια και του καθενούς τσι σφαίρες, να τάχεις έτοιμα, εάν βρούμε δυο τρεις ακόμη να κατεβούμε να των(ε) κάμωμε απόπειρα ίμπα τσι ξεμπερδέψομε.
Τα όπλα ήσανιε μανλιχέρια δυο τρία, ένας γκρας και δυο εγγλέζικα. Τα άλλα δε θυμούμαι. Τσι περισσότερες σφαίρες είχανε τα εγγλέζικα.

ΠΟΙΟΙ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ

Τα άλλα είχανε πέντε, δέκα, δέκα πέντε, παραπάνω δεν ήτονε. Μόλις τάχα έτοιμα εφτάξανε και οι άλλοι και ήσανιε:

 Καφατσής (Κων/νος Καφατσής ή Καφατσόκωστας), ένας,  Ξημέρης ο Γιώργης (Ξημερογιώργης) δυο,  Γύπαρης ο Μανουράς του Κων/νου τρεις, Σμαΐλης (Εμμανουήλ Γεωργ. Μανουράς) τέσσερις, Φρυσάλης ο Χαραλάμπης του Γεωργ. πέντε, Πέτρος Πασπαράκης (του Θεοδώρου) έξε, Λαμπρινομανώλης (Εμμανουήλ Νταγιαντάς ή Λαμπρινομανώλης) εφτά, Eμμανουήλ Νταγιαντάς (Νταγιαντομανόλης από την Παπούρα) με πρωταγωνιστικό ρόλο, πριν και κατά τη διάρκεια της επιχείρησης οχτώ και εγώ εννιά.

Σημαντικό ρόλο στην επιχείρηση των ανταρτών κατά της Γερμανικής περιπόλου στη θέση «Σφακάκι», έπαιξε ο Γεώργιος Νταγιαντάς ή Περβολιός. Ανέλαβε την εντολή, να φύγει για το Ψηλορείτη, προκειμένου να ενημερώσει τους αρχηγούς των αντάρτικων ομάδων, για το χτύπημα που ετοιμαζόταν και βέβαια να ζητήσει ενισχύσεις.
Όταν ξεκινήσαμε και πήραμε πέρα, ο Πέτρος του Θοδωρή λέει: Μωρέ σεις η ευθύνη είναι μεγάλη. Ίσως σκοτωθεί καμιά γυναίκα και φέρομε ευθύνη. Βέβαια δεν τόλεγε γιατί εφοβήθηκε, μόνο σκέφτηκε πιο λογικά.
Λέει τότε ο Σμαΐλης: Εμείς δεν γυρίζομε τώρα, εγώ αναλαμβάνω την ευθύνη ακεραία.
Στα Ποριά εκάμαμε κουμάντο οι εννιά που ήμαστε. Ο δρόμος χωρίζει εκειά και ο (γ)εις πάει το Χώνος και ο άλλος τον Αΐμονα. Από την πάντα του Χώνους ήμουνε εγώ, ο Λαμπρινομανώλης και ο Πέτρος, στην άλλη μεριά οι άλλοι. Πιάσαμε, ακροβολισμένοι σε μεγάλη απόσταση και τσι δυο δρόμους και το «Κεφάλι» και τσ’ είχαμε μεις σε καλό σημείο. Ήτον(ε) το πιο κατάλληλο και για προστασία δική μας και για να μπορέσωμε να πάρωμε τσι γυναίκες.

ΡΙΞΑΜΕ ΠΥΡΟΒΟΛΙΣΜΟΥΣ

Μόλις εμπήκανε αυτοί στη μέση τση λαγάρας, ερίξαμε δυο τρεις πυροβολισμούς ο καθαείς, στον αέρα βέβαια και φωνιάξαμε τω γυναικώ, όλοι μια φωνή, να φύγουνε. 
Ετρομοκρατηθήκανε, ξυπόλυτες οι μισές, χάσανε τσι φελούς των(ε), τα παπούτσια των(ε), αλλά την βγάλανε καλή. Εφύγανε αμέσως, βρήκανε το δρόμο, δρόμο και πήρανε πίσω.
Ο Σήφης στσι πρώτες μπαλωθιές απού παίξαμε εμείς ετράβηξε το μπιστόλι και έριξε την πρώτη δεσμίδα. Κείνους σας τσι πυροβολισμούς έπαιξε αυτός. Και μετά έβαλε την άλλη δεσμίδα και δεν εξαναπυροβόλησε ούτε από το πλάτανο, ούτε καθόλου.
Πρέπει να διευκρινισθεί ότι η δύναμη των ανδρών του φυλακίου Γενί Γκαβέ που έφτασε στα Ανώγεια το πρωινό της 7-8-44 ανερχόταν σε οκτώ, από τους οποίους δύο ήσαν Ιταλοί. Οι τελευταίοι είχαν έλθει σε συνεννόηση με την ομάδα του ΕΛΑΣ να αυτομολήσουν τις ημέρες εκείνες, αλλά τους πρόλαβαν τα γεγονότα.
Τέσσερις Γερμανοί με τον Σήφη, ακολουθούμενοι από τους δύο Ιταλούς, οι οποίοι εγκατέλειψαν αμέσως τον οπλισμό των, προσπάθησαν να διαφύγουν, ακολουθούντες το ρεύμα του ποταμού Μάκρη προς τα δυτικά. Η κίνηση των έγινε αντιληπτή από τους αντάρτες, οι οποίοι απέκοψαν το δρόμο διαφυγής των και αναγκάστηκαν να καταφύγουν για προφύλαξη στη βάση παρακείμενου πλατάνου. Στον εντοπισμό των βοήθησε και ο Μπιομανώλης (Μαυρογιάννης), ο μοναδικός άνδρας που είχε συλληφθεί από τους Γερμανούς μαζί με τις γυναίκες.

ΠΑΡΑΔΙΝΟΝΤΑΙ

Και ο Ελ. Αεράκης, συνεχίζει:
«Όταν είμασταν εκειά μου λέει ο Γύπαρης: ‘Πο πέρα στο ποταμό είνιαι μόνο το νου σας να μη σας σε σκοτώσουνε κανένα. Και να προσέχετε να μη σκοτώσετε το Σήφη.
Ξανοίγω γω τον πλάτανο που ήσανιε και θωρώ ένα μαντηλάκι και εκούνανε, αλλά δεν ήξερα τι , αυτοί επαραδίνουνταν μα γω δεν ήξερα πως ήτονε σήμα πως επαραδίνουνταν και φωνάζω του Γύπαρη, δεν του φανέρευ(γι)ε από κειά του Γύπαρη, ένα μαντηλάκι θωρώ και κουνούνε, ίντα διάολο…
Λέει αν(έ) σηκώνουνε μαντηλάκι παραδίνουνται.
Κι ως το ν ακούσω γω παραδίνουνται, λέω εδά είναι η (γι)ώρα να πάρω το μπιστόλι, γιατί εξέχασα να σου πω, όταν ξεκινήσαμε είχα το νου μου στο μπιστόλι του Σήφη. Πώς να του το πάρω. Τον είχα δει μια φορά, μικρό μπιστολάκι, λέω καλά ναι μωρέ νάχε μπορώ…
Όπως πήγα πραγματικώς, ήμουνε κειά πρώτος, πιο κοντά και πετούμαι, είχανε αυτοί μολαρισμένα τα τουφέκια και τη ζωστήρα ο Σήφης βγαρμένη μαζί με τη θήκη.
Είχε το μπιστόλι χωσμένο στον πλάτανο μέσα και του λέω πού(ν) το μπιστόλι και βγάνει το και δίδει μου το.
Οι πρώτοι που κατεβήκανε απού το χωριό εκειά ήτονε ο Σπαχομανώλης (Εμμανουήλ Κων. Σπαχής) και ο Μηλιαράς, κοπέλι (Γεώργιος Μιχ. Μανουράς), που αρπά ένα τουφέκι να σκοτώσει το Σήφη, τον είχενε λέει δαρμένο μια φορά στο χωριό.

Ο ΓΙΑΝΝΟΣ ΤΣΙ ΧΡΟΝΑΙΝΑΣ

Εξέχασα να πω και ο Γιαννιός τσι Χρόναινας (Ιωάννης Χρ. Πασπαράκης) ήτονε κειά εις του Μάκρη κι έκαμε βοήθεια μεγάλη στο πιάσιμο, άοπλος βέβαια γιατί έφυγε από το περβόλι, έβγανε πατάτες κι έσπασε κάτω το φαράγγι, γιατί τσ είδε. Έτυχε κειά από τσι πρώτους.
Λοιπόν κάνομε κουμάντο λέει, ίντα γενήκανε οι άλλοι;
Λέει δυο Γερμανοί κλουθούνε τω γυναικώ και πάνε μέσα, μόνο όποιοι έχουνε σφαίρες στα τουφέκια να γλακούνε.
Τώρα εγώ έχω σφαίρες και μας σε λέει ο Πέτρος μια σφαίρα έχω όλη κι όλη.
Ε! στάσου να πάρεις τσι Γερμανούς αιχμαλώτους, ήτονε κειά και ο Παναγιωτογιώργης (Γεώργιος Πασπαράκης), να τσι λαλείτε απάνω για να πάμε εμείς στσ άλλους Γερμανούς.
Λέει μια σφαίρα έχω όλη κι όλη, μόνο δώσε μου το μπιστόλι που πήρες του Σήφη, γιατί θα μου φύγουνε. Λέω πάρε το μόνο μη το παραδώσεις στην ομάδα .27
Επήραμε εμείς απάνω.

ΚΑΙ ΒΑΝΕΙ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ

Είχανε ειδοποιήσει το Δημοσθένη του Λυραρογιάννη τον Πασπαράκη, κάθουντον(ε) στο Καμαριώτη, εστείλανε ένα σύνδεσμο από το χωριό, το Βλαντά να τον ειδοποιήσει να πάρει το τουφέκι του και να γλακά οθέ(ν) τα Ποριά, αλλά δεν επρόλαβε ο Δημοσθένης κι είχαμε τσ’ έξε πιασμένους και πρόλαβε μόνο τσι δυο Γερμανούς.
Οντέ(ν) επρόβαλε στου Φορτωμένου το δέτη έκουσε αυτός τη μπαταρία και λέει, επαέ μουρέ κλουθούνε δυο Γερμανοί τω γυναικώ και βάνει των Γερμανών αυτός απουκεδά…σου λέει (οι Γερμανοί) από μπροστά είναι κι άλλοι και κόψανε και πήρανε απάνω οθέν το χωριό.
Και βγαίνουνε στην κορφή τση Μεσομένης και προλαβαίνουνε και παν και μπαίνουνε στη συκιά από κάτω, ήτονε ένα πηγάδι βγαρμένο κι είχε το χώμα γύρω- γύρω και καλύβονται στο χώμα.
Εβγήκαμ εμείς κεδά, τυλίσομε το πηγάδι, παίζαμε αλλά που να τσι βρεις. Αυτοί κάμανε κειά μια ουλιά ώρα καιτέ θα(ν) εβγάλανε απόφαση ο (γ)εις να πορίσει κι αν μπορεί να καλύψει τον άλλο… Κι έφυγε ο (γ)εις και μόλις επήρε το λακκί του παίξαμε κι έπεσε.
Εγώ ήμουνε από πέρα μεριά από τον ποταμό, σ ένα δάμακα κι ήρχουνταν ο άλλος Γερμανός που τη μεριά που ήμουν εγώ. Και γρίκουνα τσι σφαίρες και ρίχνουνε οθέ κειά που ήμουνε. Κρύβομαι πο κάτω στο δάμακα, λέω αν(έ) περάσει από παέ και κάτω θα του παίξω, αλλιώς δεν εμπόρουνε για θελά με σκοτώσουν οι δικοί μας. Κι ήρθε ίδια εις το δάμακα που ήμουνε και γροίκουνε γω το σκιοπίδι και πέφτει κι αυτός.

ΕΜΠΗΚΕ ΦΩΤΙΑ…

Και σηκώνομαι κι είναι φτασμένος ο Φρυσαλοχαραλάμπης και ο Μάνωλας από το Περαχώρι, ο Καλομοίρης ο Μπουγκιούκας που λένε.
Είχαμε ειδοποιήσει την ομάδα, αλλά δεν έφταξε μόνο τσι δυο Γερμανούς. Μια δεκαριά εκατεβήκανε. Ο Λαμπρινόκωστας (Κων/νος Νταγιαντάς) και ήσανιε και δυο Ρώσοι, οι άλλοι δεν ξέρω ποιοι ήσανιε.
Αυτοί βέβαια μπορούσανε να παραδοθούνε και τι θελά κάμουνε το ίδιο αποτέλεσμα… αλλά καλιά τη βγάλανε αυτοί παρά τσ’ άλλους που τσι στέσανε στο εκτελεστικό απόσπασμα, πλιά καλιά τη βγάλανε αυτοί, πιο αντρίκια.
Και παίρνομε δα απάνω, το χωριό κατεβασμένο όλο, γυναίκες, παιδιά…
Έκουσα πως ο Γαρτζόλης (Βασίλειος Εμμ. Καλλέργης) είπε στο Αρμί, εφώνιαξε στο Αρμί: Ίντα μουρέ περιμένετε, φωθιά εμπήκε, τι περιμένετε; Όποιος έχει τουφέκι να το πάρει…Πάντως όποιος είχενε τουφέκι κατέβηκε κεδά. Κοπέλια όλοι.
Μας εγκαλιάζανε και μας σε φιλούσανε, επειδή ξεμπερδέσαμε τσι γυναίκες και τα παιδιά (ν)τωνε, γιατί σου λέω έτυχε πο όλους που κατεβήκαμε κειά δεν είχανε κανενούς ούτε γυναίκα, ούτε αδερφή, ούτε τίποτα παρμένο.
Καταλαβαίνανε τον κίντυνο που διατρέχαμε, αλλά σου λέει μπράβο των, καλά το κάμανε, για να μη πάρουνε τσι γυναίκες να τσι καταφρονέψουνε…
Όλοι σταθήκανε, το χωριό εστάθηκε , το πήρε εγωιστικά, έτσι που ήπρεπε να το πάρει το πήρε το χωριό…»
Ο Ε. Αεράκης στη συνέντευξη του αναφέρει όσα ο ίδιος γνωρίζει και έζησε. Γι’ αυτό λέει «άκουσα πως ο Γαρτζόλης είπε…»

Έκουσα πως ο Γαρτζόλης (Βασίλειος Εμμ. Καλλέργης) εφώνιαξε στο Αρμί: 
«Ίντα μουρέ περιμένετε, φωθιά εμπήκε, τι περιμένετε; Όποιος έχει τουφέκι να το πάρει…Πάντως όποιος είχενε τουφέκι κατέβηκε κεδά. Κοπέλια όλοι. Μας εγκαλιάζανε και μας σε φιλούσανε, επειδή ξεμπερδέσαμε τσι γυναίκες 
και τα παιδιά (ν)τωνε»…

«ΣΗΜΑΔΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΑ»

Ο Νικόδημος Κριτσωτάκης (Σημαδιακά χρόνια σελ. 174) γράφει: «…αφοπλίστηκαν οι τέσσερις Γερμανοί και οι δυο Ιταλοί. Οι άλλοι δυο Γερμανοί διέφυγαν αλλά καταδιώχθηκαν αμέσως και με τη βοήθεια και άλλων ενόπλων Ανωγειανών που ανήκαν στην οργάνωση Ε.Ο.Κ. και συγκεκριμένως των Βασ. Καλλέργη, Νικηφόρου Βρέντζου, Μανώλη Καλομοίρη και Γεωργίου Πασπαράκη, καθώς και του Αντωνίου Βρέντζου, του εφεδρικού ΕΛΑΣ και του Κώστα Νταγιαντά του μόνιμου ΕΛΑΣ, που μόλις άκουσαν τους πυροβολισμούς πήραν τα τουφέκια τους και έσπευσαν στον τόπο της συμπλοκής…» (βλ. επίσης Εμμαν. Τσιριμωνάκη: Η Εθνική αντίσταση 19-4-11944 στο Ν. Ρεθύμνης σελ. 271 και Γ. Κάββου σελ. 530)
Ο λοχίας Ολενχάουερ με τους τρεις αιχμαλώτους Γερμανούς και τους δυο Ιταλούς, οδηγήθηκαν στο λημέρι της ομάδας του ΕΛΑΣ, στη περιοχή Τσουνιά.
Ανακρίθηκε από τους Άγγλους και τον ΕΛΑΣ, χωρίς αποτέλεσμα. 
Την απόφαση εκτέλεσης των Γερμανών ανάλαβε ένας Ρώσος στρατιώτης «που θελά μας σε φάει αν δεν είχε τον αφήσομε να τσι εκτελέσει», όπως αναφέρει ο Ελευθέριος Αεράκης, ο οποίος στην αφήγηση του επισημαίνει ότι η όλη συμπεριφορά του λοχία Ολενχάουερ, κατά τη διάρκεια της σύντομης αιχμαλωσίας του ήταν ανδροπρεπής.
«Δεν μπορώ εγώ συνεχίζει ο Ν. Σταυρακάκης τη δική του αφήγηση να ματαιώσω την αποστολή απού είχα και κάνω μια διαταγή τότε και την έγραψα έτσι στο γόνατο μου απάνω και την(ε) στέλνω του Βάμβουκα στα Λειβάδια και του Αναστάση του Παρασύρη στα Ζωνιανά και των(ε) λέγω: εν επιφυλακή. Να οπλίσετε τους άντρες και νάστε εν επιφυλακή μέχρι νεωτέρας διαταγής.
Δεν έφηκε ο Βάμβουκας να κινηθούνε. Μόνος μας καυγάς ύστερα με τον συνταγματάρχη τον Βάμβουκα ήτονε αυτή η δουλειά. Δεν ηθέλανε να μπούνε μέσα στο χορό. Τους είχαμε οπλίσει εμείς και τσι Λειβαδιώτες και τσι Ζωνιανούς».
Υπάρχει σημείωμα του N. Σ., με ημερομηνία 7-8-44, ώρα 3,30, με το οποίο πληροφορεί τον Χριστομιχάλη για την ενέργεια του εφεδρικού ΕΛΑΣ Ανωγείων και την σύλληψη του Ολενχάουερ.
Αγαπητέ μου Μιχάλη
Εν συνεχεία του προηγουμένου μου σημειώματος, σου μεταδίδω τα αποτελέσματα της συμπλοκής. 
Δύο Γερμανοί εφονεύθησαν και τρεις συνελήφθησαν αιχμάλωτοι, ως και ο Σήφης. Επίσης και τρεις Ιταλοί. Η διαγωγή του άτιμου αυτού υπήρξε έναντι των κατοίκων άτιμος και τυραννική.
Μάλλον δικαιολογημένη υπήρξε η επίθεσις. Το γενικόν αίσθημα αυτό είναι.
Έστειλα άνθρωπον στα Ζωνιανά και ζητώ από τον Ανάστο ή να μας παραδώσει τα όπλα ή να τα παραλάβουν αυτοί και να έλθουν προς ενίσχυσιν εις περίπτωσιν κινδύνου.
Δεν γνωρίζω αν οι Γερμανοί προβούν σε κυρώσεις, πάντως είμαι πολύ αισιόδοξος ότι δεν πρόκειται να λάβουν μέτρα.
Περιμένω οδηγίες σας.
Νίκος 7-8-1944 ώρα 3½ μ.μ.

Σημειώσεις:

25. Παπούρα: Θέση ανατολικά των Ανωγείων, όπου σήμερα βρίσκεται το Κ. Υγείας.
Ποριά: Περιοχή βορείως των Ανωγείων, πλησιέστερα στο Χωριό Καμαριώτης και κοντά στα χωριά Χώνος και Αΐμονα
Φορτωμένου δέτης, Κορφή Μεσομένης : περιοχές σε μικρή απόσταση, βορείως των Ανωγείων.
26. Τα όπλα ήσαν κρυμμένα στην τοποθεσία Δέτης Φορτωμένου, βόρεια των Ανωγείων, κοντά στη θέση Ποριά Σφακάκι, όπου στήθηκε η ενέδρα.
Στο χώρο υπάρχει μια πρόχειρη αναθηματική πλάκα του γεγονότος. Μικρή ακόμη και για τη μετριοφροσύνη των πρωταγωνιστών του κατορθώματος. 
27. Φαίνεται ότι ο Ε. Αεράκης ζήλεψε του μπιστολιού του λοχία Ολενχάουερ σε χρόνο ανύποπτο και δεν άφησε να χαθεί η ευκαιρία. Ο ίδιος περιγράφει τη συνέχεια.
«Το δε αύριο πήγα στο λημέρι εγώ. 
Λέω του Πέτρο του Θοδωρή, δος μου μουρέ το μπιστόλι. Λέει παρέδωκα το στην ομάδα. Δε σου πα μωρέ να μη το παραδώσεις; Έδωκα το του Ποδιά. Αρχινούμε κειά και εβλαστήμουνα εγώ και γρικά ο Σμπωκογιάννης (Ιωάννης Χαρ. Σμπώκος) κι έρχεται. Ίντα διαόλους μωρέ έχετε και φαγώνεστε; Λέω τι έχομε. Το μπιστόλι του Σήφη έχω παρμένο και του ‘δωκα να το κρατεί στσ’ αιχμαλώτους οψές απού τσ’ ήφερε και το παρέδωκε στην ομάδα. Το μπιστόλι το πήρα εγώ δεν το παραδίδω.

Ο Σμπωκογιάννης τόχει παρμένο, έκουσε τη φασαρία οντέ τοδωκε ο Πέτρος, γιατί είπε ο Ποδιάς, ό,τι πράματα έχετε πάρει από τσι Γερμανούς να τα παραδώσετε. Λέει ο Πέτρος, εγώ κρατώ ένα μπιστόλι του Σήφη, το οποίο δεν πήρα εγώ. Το πήρε ο τάδες και μου πε να μη το παραδώσω. Λέει όχι να το παραδώσεις. Αλλά ο Σμπωκογιάννης γρικά την ιστορία, ότι ο τάδες το χει πάρει και στη φασαρία που γίνηκε, σιμώνει και μας σε λέει. Έτονε είναι το μπιστόλι του Σήφη. Πάρε το και δε θα το δώσεις κιανενούς, ούτε του Ποδιά, ούτε κιανενούς. Εσύ το πήρες, εσύ το δικαιούσαι».

• Η συνέντευξη του Ελευθέριου Αεράκη ή Νταρολευτέρη, ενός των πρωταγωνιστών της επιχείρησης, δόθηκε στις 24-6-1980 στον δάσκαλο του χωριού και πρώην Δήμαρχο Ανωγείων Γεώργιο Σμπώκο και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην εφημερίδα «Πατρίδα» του Ηρακλείου», όπως άλλωστε και η αφήγηση του Ν. Σταυρακάκη, σε ένα εκτενές αφιέρωμα για το Σαμποτάζ της Δαμάστας, που επιμελήθηκε ο Κώστας Σταυρακάκης.

«Ούτε ένα σπίτι δεν ήταν όρθιο»...

«Όταν δέκα μέρες μετά την αποχώρησή τους ο ρασοφόρος καλόγερος με οδήγησε με ήρεμη υπερηφάνεια ανάμεσα στα χαλάσματα, ούτε ένα σπίτι δεν ήταν όρθιο. Οι Γερμανοί είχαν αφήσει τις τρεις εκκλησίες, αλλά ο δρόμος μας ήταν μπλοκαρισμένος σε κάθε βήμα μας από σωρούς από πέτρες και σπασμένα κεραμίδια»…

Του Γιώργη Καλογεράκη

Ο Λοχαγός Σάντυ Ρέντελ ή Αλέξης έφτασε στην Κρήτη με σκάφος στις 7 Σεπτεμβρίου 1943. Είχε οριστεί από το Συμμαχικό στρατηγείο υπεύθυνος αξιωματικός για τον Νομό Λασιθίου. Μαζί του ταξίδευε την ίδια νύχτα της 7ης Σεπτεμβρίου 1943 και ο Ανωγειανός Παπαγιάννης Σκουλάς, επιστρέφοντας κι αυτός για την Κρήτη, μετά την εκπαίδευσή του σαν κομάντος αλεξιπτωτιστής, (μοναδικός ιερέας αλεξιπτωτιστής στον κόσμο), και που οι σύμμαχοι τον ονόμαζαν ιπτάμενο παπά (FRIAR TUCK).
Ο Σάντυ Ρέντελ ή Αλέξης έμεινε στην Κρήτη μέχρι την απελευθέρωση. Κατόπιν εξέδωσε ένα βιβλίο με τις εμπειρίες του κατά την διάρκεια της παραμονής του στο νησί με τίτλο : «Appointment in Grete», που στα Ελληνικά μεταφράζεται «Ραντεβού στην Κρήτη». Στο βιβλίο του και στις σελίδες 209-210 ο Σάντυ Ρέντελ περιγράφει με ένα μοναδικό τρόπο την είσοδό του στα Ανώγεια, μαζί με τον Παπαγιάννη Σκουλά. Η περιγραφή των ερειπίων, των πυρπολημένων σπιτιών καθώς και ο διάλογός του με τον Παπαγιάννη, συγκλονίζουν τον αναγνώστη. 
…τη δεύτερη μέρα ήρθε μαζί μας ο παλιός μου φίλος από τις μέρες της εκπαίδευσης στα αλεξίπτωτα, ο ρασοφόρος καλόγερος (FRIAR TUCK), ο ιπτάμενος παπάς. Ήταν κάτι παραπάνω από ένα χρόνο από τότε που εκπαιδευόμαστε μαζί στη Χάιφα, αλλά φαινόταν, αναπολώντας τις παλιές περιπλανήσεις μας από τότε, σαν να είχαμε ζήσει μια ολόκληρη ζωή στην Κρήτη. Και για το ρασοφόρο καλόγερο τουλάχιστον ολόκληρη η πορεία της ζωής είχε βίαια αλλάξει. Ήταν πρεσβύτερος στα Ανώγεια, ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ευημερούντα χωριά του νησιού. Οι τέσσερις χιλιάδες κάτοικοί του ήταν φημισμένοι για τα ωραία χαλιά που ύφαιναν από το μαλλί των κοπαδιών τους στο όρος Ίδη, αλλά οι Γερμανοί ήξεραν ότι οι Ανωγειανοί μας βοηθούσαν. Ίσως είχαν το φόβο ότι οι Ανωγειανοί θα πυροβολούσαν τα οχήματά τους καθώς θα εγκατέλειπαν το Ηράκλειο δυτικά προς το Ρέθυμνο δια μέσου των λόφων. Έτσι ή αλλιώς μερικές εβδομάδες νωρίτερα τα Ανώγεια είχαν τελείως καταστραφεί.

ΣΤΑ ΧΑΛΑΣΜΑΤΑ

Είναι δύσκολο για οποιονδήποτε που δεν το είδε να φανταστεί τη σκηνή της ηθελημένης εκτεταμένης καταστροφής. Οι Γερμανοί είχαν περικυκλώσει το χωριό αλλά οι περισσότεροι από τους άνδρες κοιμόταν τελευταία έξω από φόβο ξαφνικής επίθεσης κι έτσι ξέφυγαν. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν. Οι γυναίκες και τα παιδιά οδηγήθηκαν τότε στην πλαγιά του λόφου και άρχισε το έργο της κατεδάφισης. Αναφέρονταν ότι όσοι ήταν κατάκοιτοι κάηκαν ή ανατινάχτηκαν μέσα στα σπίτια. Πάντως μια ομάδα μηχανικών έμεινε στο χωριό για ένα δεκαπενθήμερο ανατινάζοντας μεθοδικά ή πυρπολώντας κάθε κατοικία. 
Όταν δέκα μέρες μετά την αποχώρησή τους ο ρασοφόρος καλόγερος με οδήγησε με ήρεμη υπερηφάνεια ανάμεσα στα χαλάσματα ούτε ένα σπίτι δεν ήταν όρθιο. Οι Γερμανοί είχαν αφήσει τις τρεις εκκλησίες, αλλά ο δρόμος μας ήταν μπλοκαρισμένος σε κάθε βήμα μας από σωρούς από πέτρες και σπασμένα κεραμίδια ή κομμάτια από πιθάρια στα οποία αποθηκεύονταν το λάδι και το κρασί του χωριού. Στο δυσδιάκριτο πέρασμα των δρόμων του χωριού προχωρήσαμε πρώτα στην εκκλησία του ρασοφόρου Καλόγερου, τη μεγαλύτερη από τις τρεις. Ήταν απίστευτο να βρούμε ακόμα να κρέμονται στη θέση τους τις πλούσιες με ασήμι και επίχρυσες εικόνες τριγυρισμένες από μαραμένα λουλούδια. Έξω βρίσκεται σε κατάσταση σήψης με μυρωδιά που προκαλεί ναυτία ένα χοιρινό σφάγιο που κάηκε στον κοντινό στάβλο.

ΗΠΙΑΜΕ ΣΤΗΝ ΤΙΜΗ ΤΟΥ ΣΠΙΤΙΟΥ

Από την εκκλησία ο ρασοφόρος καλόγερος με πήγε σε ένα σωρό από χαλίκια, τριγυρισμένο από κατάλοιπα από σπασμένες πέτρες, απομεινάρια από ότι αποτελούσαν πριν τέσσερις τοίχους, και τότε, στήνοντας στη μέση του τα κατάλοιπα μιας ξύλινης καρέκλας μ’έβαλε να καθίσω και ανασύροντας μια μικρή μποτίλια ρακί και μια ξύλινη κούπα σαν μεγάλη δαχτυλήθρα από την τσέπη του, είπε, με πλήρη συναίσθηση της δραματικής στιγμής αλλά όχι χωρίς αξιοπρέπεια, μ’ένα τόνο που ήταν ταυτόχρονα σοβαρός και κεφάτος :
-Λοιπόν, κύριε Αλέξη, πάντα έλεγα ότι κάποια μέρα θα σε καλωσόριζα στο σπίτι μου. Όπως βλέπεις δεν έμειναν πολλά αλλά μπορούμε τουλάχιστον να σου προσφέρουμε ένα ποτήρι. 
Χαμογελάσαμε ο ένας στον άλλο και ήπιαμε στην ελευθερία, τη νίκη και στην τιμή του σπιτιού. Σύντομα μας περιτριγύρισαν μια μικρή ομάδα από πρώτες, δεύτερες και τρίτες εξαδέλφες του ρασοφόρου καλόγερου κι ένα κοπάδι από εγγόνια που με κάποιο τρόπο ξεπήδησαν οπό τα χαλάσματα. Καλή λευτεριά ψιθύρισαν καθώς αδειάζαμε τα ποτήρια μας…

Oι EπτA ΛEξειΣ

Η τραγική εικόνα ενός ερειπωμένου χωριού, όπου οι ίδιοι οι κάτοικοί του δεν μπορούν να διακρίνουν τους δρόμους και δυσκολεύονταν ακόμα να εντοπίσουν που βρισκόταν το ίδιο τους το σπίτι, κάποιοι γκρεμισμένοι τοίχοι, μια μισοσπασμένη καρέκλα, ένα μπουκάλι ρακί και ένα ποτήρι σαν δαχτυλήθρα. 
Αυτό είναι το σκηνικό.
Και μια φωνή βγαλμένη από το στόμα του Ανωγειανού Παπαγιάννη, μοναδικού ιερέα αλεξιπτωτιστή στον κόσμο: 
-Καλώς όρισες στο σπιτικό μου κύριε Αλέξη!
Αυτές οι εφτά λέξεις είναι το κείμενο της σκηνής.
Από τον Παπαγιάννη ειπώθηκαν σιγανά, με σεβασμό και αξιοπρέπεια προς τον καλεσμένο του Άγγλο αξιωματικό.
Κι όμως υψώθηκαν πάνω από τα Ανώγεια, απλώθηκαν σε όλες τις γειτονιές και τα σοκάκια του χωριού, και είχαν τόση ένταση, που εγώ ομολογώ, όταν διάβασα για πρώτη φορά το μεταφρασμένο κείμενο, άπλωσα τα χέρια και έκλεισα τα αυτιά μου.

Η πρώτη μαρτυρία – περιγραφή από έναν Αγγλο λοχαγό και τον παπά – Γιάννη Σκουλά, λίγο μετά την ισοπέδωση 
των Ανωγείων από τους Γερμανούς.
Tο σπίτι του Eμμανουήλ Σκουλά - Pωμανού στο Περαχώρι. 61 χρόνια μετά το κάψιμο του χωριού τα ερείπια παραμένουν στην ίδια θέση για να θυμίζουν σε μας..

Παγκρήτια δράση από τους Aνωγειανούς αντάρτες
 
Κατά τη διάρκεια του ολοκαυτώματος παρά τις συνεννοήσεις τους, οι ανταρτικές ομάδες των Ανωγείων δεν κτύπησαν τους Γερμανούς αλλά κατώρθωσαν να διαφύγουν από τον κλοιό τους δυτικότερα.
Μετά το Oλοκαύτωμα των Ανωγείων οι αντιστασιακές οργανώσεις όχι μόνο δεν διαλύθηκαν αλλά αντίθετα ενέτειναν τη δραστηριότητά τους και συντόνισαν τη δράση τους ιδιαίτερα μάλιστα μετά την απόφαση συνεργασίας ΕΟΚ και ΕΑΜ το Σεπτέμβρη του ’44, συνεργασία που επιτεύχθηκε μετά από το σχηματισμό Κυβέρνησης Εθνικής ενότητας υπό τον Γ. Παπανδρέου στο Κάιρο.

Τον Σεπτέμβρη του ’44 οι γερμανοί σχεδιάζουν την υποχώρησή τους από τους νόμους Ηρακλείου Λασηθίου και Ρεθύμνης προς τον νομό Χανίων. Αυτές τις κινήσεις υποχώρησης των Γερμανών παρακολουθούν από κοντά και οι ένοπλες αντιστασιακές ομάδες του ΕΑΜ και της ΕΟΚ εγκαταλείποντας τον Ψηλορείτη και τα Λασιθιώτικα βουνά και παρενοχλούν τους Γερμανούς κτυπώντας τους όπου μπορούν. Έτσι άνδρες του ΕΛΑΣ Ανωγείων συμμετέχουν στη μάχη των Ποταμών Αμαρίου όπου οι απώλειες των Γερμανών είναι πολλές τον Σεπτέμβρη του 44. Επίσης τον Σεπτέμβριο έγινε συμπλοκή ανδρών της ΑΟΑ στη θέση Μυθιά με τους Γερμανούς όπου μετά οι Γερμανοί εγκατέλειψαν διάφορα υλικά και πυρομαχικά στα χέρια των ανταρτών.

Στις 14 Σεπτέμβρη έγινε άλλη συμπλοκή ανδρών της ΑΟΑ δτη θέση Τσαλικάκι - Γιοφυράκια και την επαύριο στις 15 στα Αξίπετρα περιοχής καβροχωρίου κατά την οποία σκοτώθηκαν οι αντάρτες Εμμ. Κουνάλης και Ανδρ. Νάθενας και από τους Γερμανούς 13 ενώ διέφυγε μόνο ένας.

Στις 22 Σεπτεμβρίου συγκροτείται Στρατιωτική διοίκηση νομού Ηρακλείου στην οποία μετέχουν οι αντάρτες των Ανωγείων με μεγάλες δυνάμεις (Η Α.Ο.Α. με 250 άνδρες και οι ΕΑΜΙΤΕΣ στην ομάδα του ΕΛΑΣ Ηρακλείου που αριθμούσε 300 άτομα), με έδρα το Κανλί Καστέλι που σκοπό είχε να εισέλθει στο Ηράκλειο όταν θα έφευγαν οι Γερμανοί και θα τηρούσε την τάξη στην πόλη. 
Στο διάστημα αυτό και μέχρι την υποχώρηση των Γερμανών από το Ηράκλειο στις 11 Οκτωβρίου θα υπάρξουν μικροσυμπλοκές στις οποίες θα πάρουν μέρος και οι Ανωγειανοί όπως στη Φοινικιά στη Φορτέτσα - Ατσαλένιο και στην περιοχή μεταξύ Βενιζελείου νοσοκομείου και Κνωσού.

Στις 11 Οκτωβρίου που αποχωρούν και τα τελευταία τμήματα των Γερμανών από το Ηράκλειο οι αντάρτες σχηματίζουν πομπή και σε πανηγυρικό κλίμα μπαίνουν στο ηράκλειο. Η ΑΟΑ συντεταγμένη μπήκε στην πόλη από τη Χανιόπορτα και μέσω της λεωφόρου Καλοκαιρινού κατευθύνθηκε στον Άγιο Μηνά ενώ ο ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Ιωάννη Ποδιά και σημαιοφόρο τον Ανωγειανό Χαράλαμπο Σμπώκο από την Καινούργια Πόρτα και διά μέσου της Έβανς κατευθύνθηκε στον Άγο Μηνά όπου έγινε δοξολογία με την παρουσία όλων των ανταρτικών ομάδων.
Μετά την απελευθέρωση του ηρακλείου η ΑΟΑ έμεινε στην πόλη σε καθορισμένες θέσεις για την τήρηση της τάξης ή στρατοπέδευσε για λίγο στο Γενί-Γκαβέ υπό τον φόβο επανόδου ξανά των Γερμανών.

Τον Οκτώβριο του 44 απελευθερώθηκε και το Ρέθυμνο και οι Γερμανοί συμπτήχθηκαν στο νομό Χανίων.
Στο νομό Ρεθύμνης είχε προωθηθεί ένα μέρος της ΑΟΑ με 50 άνδρες υπό τον Νικ. Γ. Σταυρακάκη ή Αεροπόρο.
Το μήνα αυτό ο ΕΛΑΣ Ανωγείων συμμετείχε στη δημιουργία του λόχου στο 44ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ που μεταφέρθηκε στα Χανιά προς ενίσχυση της 5ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ Χανίων. Εκεί τον Νοέμβριο θα συμμετέχει στη μάχη του Φρε Αποκορώνου και τον Δεκέμβριο στη μάχη της Παναγίας Χανίων όπου μετά τη μάχη αυτή οι Γερμανοί θα υποχωρήσουν προς το Ακρωτήρι. Οι Γερμανοί θα συνθηκολογήσουν στις 9 Μαϊου του 1945 οπότε θα πάψει και τυπικά η παρουσία τους στην Κρήτη.

Την Άνοιξη του 45 η Κρήτη όπως η υπόλοιπη Ελλάδα απαλλαγμένη από την παρουσία των ξένων εισβολέων, μπορεί δίκαια να καυχιέται για την τόλμη, το θάρρος, την αυτοθυσία και τον ηρωισμό των κατοίκων της σαυτόν τον άνισο αγώνα της αξιοπρέπειας της τιμής και της λευτεριάς. Παράλληλα όμως οι απώλειες σε ανθρώπους, οι τεράστιες υλικές ζημιές, τα τραύματα του πολέμου - βιολογικά και ψυχολογικάθα αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της θηρωδίας και της βαρβαρότητας του Γ’ Ράϊχ στον τόπο μας.

Πολύ περισσότερο όμως αυτή η διπλή αίσθηση της ικανοποίησης αλλά και της οδύνης θα βιωθεί σ’ όλο το τραγικό της μεγαλείο απ’ τους Ανωγεινούς αφού τ’ Ανώγεια για τρίτη φορά στην ιστορία τους - μετά το 1821 και 1866 - θα γνωρίσουν την εκδικητική μανία του κατακτητή μέσα από τα ολοκαυτώματά τους με την παντελή καταστροφή όλων των πόρων ζωής των κατοίκων τους.

Πηγή: «Οι τράγοι στ΄ αμπέλια». Στοιχεία από την ιστορία του Αντιστασιακού Κινήματος των Ανωγείων την περίοδο 1940 – 1944. Έκδοση του ΔΗΜΟΥ ΑΝΩΓΕΙΩΝ – Αύγουστος 1994.

O Nίκος Kαζαντζάκης γράφει για την καταστροφή

H λεηλασία των Aνωγείων κράτησε από τις 13 Aυγούστου μέχρι τις 5 Σεπτεμβρίου του ’44 Tον Ιούλιο του 1945, ένα σχεδόν χρόνο μετά την καταστροφή των Ανωγείων από τους Γερμανούς Ναζιστές, ο Νίκος Καζαντζάκης θα επισκεφθεί τα Ανώγεια ως υπεύθυνος της Κεντρικής Επιτροπής για τη διαπίστωση των Γερμανικών ωμοτήτων κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Κρήτη. Mετά από εντολή της κυβέρνησης και με τη βοήθεια των Ι. Κακριδή, Ι. Καλιτσουνάκη και Κ. Κουτουλάκη κατέγραψε το χρονικό της καταστροφής.

«Το μεγαλύτερον χωρίον της Κρήτης, τα ΑΝΩΓΕΙΑ, εις τα σύνορα των νομών Ηρακλείου και Ρεθύμνης, με 940 οικίας και 4.000 κατοίκους έρχεται χρονολογικώς πρώτον των κατά την περίοδον ταύτην καταστραφέντων σοινικισμών της νήσου. Οι Γερμανοί δεν είχον εγκαταστήσει εδώ μόνιμον φυλάκιον, μόνον μπλόκα έκαμνον από καιρού εις καιρόν. Το πρώτον έγινεν εις τας 16/2/42, οπότε, καταζητούντες 8 άτομα, συνέλαβον τα 5 εξ αυτών και άλλους 4, τους οποίους εφυλάκισαν επί δύο μήνας. Η εις το χωρίον επιβληθείσα εξ αρχής αγγαρεία ήτο να προσέρχονταιι καθ’ εκάστην 500 άνδρες και να εργάζωνται διά λογαριασμόν των Γερμανών. Οι Ανωγειανοί όμως, δεν προσήρχοντο, διότι ως λαός, ποιμενικός κυρίως, δεν ηδύνατο να εγκαταλείψουν τα ποίμνιά των. Ο αριθμός ούτος ηλαττώθη κατόπιν εις το ήμισυ, και πάλιν όμως οι κάτοικοι ουδεμίαν προθυμίαν έδειχναν να συμμορφωθούν προς την διαταγήν. Φυλακίσεις γερόντων και γυναικών του χωρίου εν Ρεθύμην προς εκβιασμόν, ουδέν αποτέλεσμα έσχον. Δι αυτό εξεδόθη απόφασις κατά τας αρχάς του 1943, να κατεδαφιστούν 16 οικίαι των Ανωγείων προς σωφρονισμόν και προειδοποίησιν.

Επειδή την διαταγήν αυτή ο Φρούραρχος Ρεθύμνης, απόγονος του κατά την μάχην του Πέτα τραυματισθέντος φιλέλληνος στρατηγού Νόρμαν, δεν έσπευσε να την εκτελέση, αλλ’ ελθών εις τα Ανώγεια, εζήτησε φιλικώς να πείσει τους κατοίκους να υπακούσουν εις την διαταγήν της αγγαρείας, μετετέθη αμέσως εκ της θέσεως του. Τον Μάϊον του 1943, εις νέαν εξόρμησιν των Γερμανών, εφονεύθησαν 3 βοσκοί, μεταξύ των οποίων και ο 13ετής Βασ. Κ. Ξυλούρης, απήχθησαν δε και 2.000 αιγοπρόβατα εις τας 19/8/1943 συνελήφθησαν 9 άνδρες (4 εκ της οικογενείας Κουνάλη, 4 εκ της οικογ. Σμπώκου και εις Σταυράκης ονόματι), εξ ων 2 εδραπέτευσαν οι λοιποί ενεκλείθησαν εις τας φυλακάς Αγίας, αποστελλόμενοι δε ύστερον εις την Γερμανίαν, επνίγησαν καθ’ οδόν. Εις τας 3/9/43, έγινε νέα εξόρμησις καθ ήν οι Γερμανοί απήγαγον όσα αιγοπρόβατα συνήντησαν (4-5000), τον δε ποιμένα Μιχ. Βρέντζον, αφού τον εχρησιμοποίησαν ως οδηγόν, διέταξαν να φύγη έπειτα, πυροβολήσαντες δε εκ των όπισθεν εφόνευσαν. Εις τας 13/2/44 εκύκλωσαν πάλιν το χωρίον και συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους εις το σχολείον συμπαρέλαβον 11 άνδρας με την δικαιολογίαν ότι εδοκίμασαν να φύγουν. Τι απέγιναν οι άνδρες ούτοι, δεν εγνώσθη. Λέγεται ότι ετυφεκίσθησαν εις θέσιν Καρτερός.

Εις τας 7/8/44 ήλθεν ο διαβόητος δια την ωμότητά του γερμανός επιλοχίας «Σήφης», φρούραρχος του Γενή-Κααβέ με απόσπασμα τεσσάρων γερμανών και τεσσάρων ιταλών, συνέλαβον όσας γυναίκας και παιδίαα εύρον, και αγρίως ξυλοκοπούντες αυτά τα ωδήγησαν προς το Γενή-Κααβέ με την κατηγορίαν ότι οι άνδρες δεν εδέχοντο να πηγαίνουν εις την αγγαρείαν.

Ολίγον όμως έξω του χωρίου τους προσέλαβο οι αντάρται, εφόνευσαν τους άνδρας του αποσπάσματος και απηλευθέρωσαν τα γυναικόπαιδα. Την επομένην έγινεν το σαμποτάζ της Δαμάστας υπό Ανωγειανών, καθ’ ό εκάησαν 3 γερμανικά αυτοκίνητα και εφονεύθησαν περί τους 15 Ιταλούς, αιχμαλωτισθέντων και 7. Την επομένην, 9/8 ήλθον, περί τους 60 Γερμανούς εις τα Ανώγεια οι άνδρες έλειπον, αλλ’ αι γυναίκες τους περιεποιήθησαν’ οι Γερμανοί εφέρθησαν μετά μεγάλης προσηνείας, εις ουδεμίαν διαρπαγήν προέβησαν, εζήτουν μόνον από τας γυναίκας πληροφορίας περί της κατά του αποσπάσματος του «Σήφη»’ επιθέσεως των ανταρτών.

Εις τας 12/8 το εσπέρας οι άνδρες του χωρίου ειδοποιηθέντες ότι έρχονται πολλοί Γερμανοί, έφυγον, και ούτω προελήφθησαν πολλαί εκτελέσεις. Την 13ην οι Γερμανοί συμπληρώσαντες την κύκλωσιν, εισήλθον εις τα Ανώγεια και διέταξαν τους υπολειφθέντας κατοίκους (θα ήσαν περί τα 1500 γυναικόπαιδα) να αναχωρήσουν εντός ημισείας ώρας προς την κατεύθυνσιν του Γενή-Κααβέ, όποθεν να διασκορπισθούν εις τα διάφορα χωρία της Ρεθύμνης. Μετά ταύτα προέβησαν εις γενικής λεηλασίαν του χωρίου-πλουσιωτάτου εις κτηνοτροφικά και εριουργικά προϊόντα. Μετά την δήλωσιν εκάστη οικία εκαίετο πρώτον και έπιτα ανετινάσσετο διά δυναμίτιδος. Κάθε νύκτα οι Γερμανοί απεσύροντο εις τα Σείσαρχα και την πρωϊαν επανήρχοντο. Το μέγεθος της λεηλασίας θα κατανοήση κανείς, όταν λάβη υπ’ όψιν ότι αυτή διήρκεσεν από της 13 Αυγούστου μέχρι της 5 Σεπτεμβρίου.

Κατά την διάρκειαν της διαρπαγής οι Γερμανοί εφόνευσαν εντός του χωρίου τον Γ. Σπιθούρην, μη δυνηθέντα ν’ αποχωρήση μετά των άλλων κατοίκων, επίσης τους παραλύτους εξαδέλφους Κωνστ. και Ι. Ξυλούρην (ή Κίτρη), και τον υπέργηρον Νικ. Αεράκην, εις τας αγκάλας του οποίου έθεσαν, μετά την εκτέλεσιν, δεξιά και αριστερά τα πτώματα δύο χοίρων προς χλευασμόν. Δύο αδελφαί, η χήρα Εμμ. Καλλέργη και η χήρα Εμμ. Καβλέντη, η χωλή Ειρήνη Καραϊσκου και η Ευαγγ. Ιω. Πασπαράκη, αρνηθείσαι ν’ αποχωρήσουν και προτιμήσασαι τον θάνατον απέθανον καείσαι και καταχωθείσαι έπειτα υπό τα ερείπια των ανατιναχθεισών οικιών των. Επίσης οι Γερμανοί εφόνευσαν τον εκ τραύματος της κεφαλής παράφρονα Εμμ. Ι. Σαλούστρον. 
Πολλοί άλλοι εφονεύθησαν εις τα πέριξ. Οι Γερμανοί κατέστρεψαν και τα 4 τυροκομεία της περιοχής και απήγαγον τα ποίμνια των κατοίκων όσα δεν ηδυνήθησαν να συμπαραλάβουν, τα εφόνευσαν. Σήμερον από τας 940 οικίας των Ανωγείων δεν έχει απομείνει ούτε μία το νεόδμητον σχολείον ανετινάχθη, αι 3 εκκλησίαι, τας οποίας οι Γερμανοί είχον μεταβάλει εις σταύλους, έχουν επίσης υποστή ζημίας εκ ωτν πέριξ ανατινάξεων. Η επίσημος κατάστασις της Νομαρχίας Ρεθύμνης αναφέρει 117 Ανωγειανούς εκτελεσθέντας κατά την περίοδον της κατοχής»...

Δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο πότε ακριβώς τέθηκαν τα θεμέλια του οικισμού των Ανωγείων. Πολλοί υποστήριξαν ότι οι πρώτοι οικιστές των Ανωγείων ήταν κάτοικοι της γειτονικής αρχαίας πόλης Αξού και ότι στ' Ανώγεια μετανάστευσαν οι πιο πολλοί κάτοικοι της πόλης αυτής μετά την καταστροφή της από του Ενετούς. Άλλοι πάλι έχουν την άποψη ότι οι Ανωγειανοί είναι κατευθείαν απόγονοι των αρχαίων Κουρητών και ιδαίων Δακτύλων. Το θέμα αυτό, της ίδρυσης των Ανωγείων, αποτέλεσε και αποτελεί αντικείμενο όχι μόνο της ιστορικής, αλλά και της αρχαιολογικής έρευνας.

Της περίοδο της Ενετοκρατίας τα Ανώγεια ήταν το μεγαλύτερο χωριό της Επαρχίας Μυλοποτάμου (μαρτυρία ότι Ενετοί εγκαταστάθηκαν σ' αυτό αποτελεί το ενετικό κτίσμα του Τσίπουρα).

Την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπάρχει πλούσιο ιστορικό υλικό που καταδεικνύει τη συμμετοχή των κατοίκων στον αγώνα για τη λευτεριά, διαθέτοντας μια πλειάδα εκλεκτών καπετάνιων αρματολών με σημαντική δράση σε όλη την περιοχή του Μυλοποτάμου. Τα Ανώγεια υπήρξαν επαναστατικό κέντρο την περίοδο αυτή και το 1822 για πρώτη φορά στην ιστορία τους πυρπολήθηκαν από το Σερίφ Πασά. Το 1866 ο Ρεσίτ Πασάς απέτυχε να καταλάβει τα Ανώγεια αφού αποκρούστηκε από τους κατοίκους του. Όμως το Μάϊο του 1867 τα Ανώγεια πυρπολήθηκαν για δεύτερη φορά. Ο πόλεμος των Ανωγειανών κατά των Τούρκων υπήρξε συνεχής και αδιάλειπτος.

Με την είσοδο του 20ου αιώνα και την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα οι Ανωγειανοί δίνουν το παρόν το κάλεσμα της πατρίδας. 78 νεκροί των πολέμων 1900-1940.

Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος βρίσκει του Ανωγειανούς στις επάλξεις. Συγκροτούν δυο ένοπλες αντάρτικες ομάδες την ΕΑΟ "Ο Ψηλορείτης" και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ προσφέροντας αξιοθαύμαστες υπηρεσίες.

Τόσο τολμηρή υπήρξε η προσφορά των Ανωγείων στον αγώνα κατά των κατακτητών που τ' Ανώγεια για τρίτη φορά στην ιστορία τους, 13 Αυγούστου 1944, πυρπολούνται από τους Γερμανούς. Νεκροί αλβανικού πολέμου:19. Νεκροί κατοχής: 122.

ΝΕΚΡΟΙ ΚΑΙ ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΘΕΝΤΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941 - 1944)

1. Αεράκης Νικόλαος του Εμμ. 
2. Αεράκης Ανδρέας του Ιωάν. 
3. Βλατά Ελένη του Γεωρ.
4. Βογιατζής Εμμανουήλ του Γεωρ.
5. Βουϊδάσκης Βασίλειος του Κων.
6. Βρέντζος Μιχαήλ του Βασ. 
7. Βρέντζος Βασίλειος του Νικ.
8. Βρέντζος Ιωάννης του Βασ.
9. Βρέντζος Γεώργιος του Βασ.
10. Βρέντζος Εμμανουήλ του Ζαχ.
11. Βρέντζος Ιωάννης του Μιχ.
12. Βρέντζος Βασίλειος του Εμμ.
13. Δακανάλης Γεώργιος του Εμμ.
14. Δραμουντάνης Ιωάννης του Στεφ.
15. Δραμουντάνης Βασίλειος του Ιωάν.
16. Δραμουντάνης Εμμανουήλ του Νικ.
17. Δραμουντάνης Γεώργιος του Βασ.
18. Καβλέντη Αγάπη του Εμμ.
19. Καβλέντης Νικόλαος του Εμμ.
20. Καλλέργης Βασίλειος του Κων.
21. Καλλέργης Γεώργιος του Δημ.
22. Καλλέργης Μιχαήλ του Αντ.
23. Καλλέργης Εμμανουήλ του Γεωρ.
24. Καλλέργης Γεώργιος του Σπυρ.
25. Καλλέργης Εμμανουήλ του Γεωρ.
26. Καλομοίρης Κωνσταντίνος του Δημ.
27. Καλομοίρης Γεώργιος του Δημ.
28. Καλομοίρης Δημήτριος του Ιωάν.
29. Καλομοίρης Ιωάννης του Δημ.
30. Καραμπίνης Χαράλαμπος του Ιωάν.
31. Καραϊσκου Ειρήνη του Γεωρ.
32. Κεφαλογιάννης Βασίλειος του Εμμ.
33. Κεφαλογιάννης Χαρ/μπος του Δημ.
34. Κεφαλογιάννης Κων/νος του Γεωρ.
35. Κοκοσάλη Αμαλία του Ιωάν.
36. Κοκοσάλης Ανδρέας του Σαρ.
37. Κοκοσάλης Εμμανουήλ του Νικ.
38. Κοκοσάλης Νικόλαος του Γεωρ.
39. Κονιός Ιωάννης του Γεωρ.
40. Κοντόκαλος Κωνσταντίνος του Γεωρ.
41. Κουβίδης Μιχαήλ του Βασ.
42. Κουνάλης Ευάγγελος του Θεοδ.
43. Κουνάλης Αριστομένης του Βασ.
44. Κουνάλης Βασίλειος του Εμμ.
45. Κουνάλης Μιχαήλ του Εμμ.
46. Κουνάλης Εμμανουήλ του Ιωάν.
47. Κουτάντος Σωκράτης του Κων.
48. Κουτάντος Ιωάννης του Κων.
49. Κουτεντές Ιωάννης του Νικ.
50. Μαγούλιος Κωνσταντίνος του Δρ.
51. Μανουράς Ιωάννης του Εμμ.
52. Μανουράς Εμμανουήλ του Ζαχ.
53. Μανουράς Ιωάννης του Σταύρ.
54. Μανουράς Ευγένιος του Ζαχ.
55. Μανουράς Μενέλαος του Μιχ.
56. Μανουράς Νικόλαος του Γεωρ.
57. Μανουράς Βασίλειος του Σταύρ.
58. Μανουράς Ιωάννης του Ζαχ.
59. Μαυρογιάννης Δημήτριος του Γεωρ.
60. Μαυρόκωστας Βασίλειος του Μιχ.
61. Ξετρύπης Εμμανουήλ του Ιωάν.
62. Ξημέρης Ιωάννης του Εμμ.

63. Ξυλούρης Βασίλειος του Κων.
64. Ξυλούρης Ιωάννης του Βασ.
65. Ξυλούρης Στέφανος του Εμμ.
66. Ξυλούρης Κωνσταντίνος του Γεωρ.
67. Ξυλούρης Ιωάννης του Νικ.
68. Ξυλούρης Ανδρέας του Μιχ.
69. Ξυλούρης Εμμανουήλ του Ιωάν.
70. Ξυλούρης Ιωάννης του Κων.
71. Παπαδιός Γεώργιος του Μιχ.
72. Παπαδιός Στυλιανός του Ανδ.
73. Παπαδιός Ιωάννης του Στυλ.
74. Παπαδιός Εμμανουήλ του Στυλ.
75. Παπαδιός Εμμανουήλ του Μιχ.
76. Παπαδιός Νικόλαος του Ανδ.
77. Πασπαράκης Δημήτριος του Ιωάν.
78. Πασπαράκη Ευαγγελία του Ιωάν.
79. Πατάρης Δημήτριος του Γεωρ.
80. Πατραμάνης Εμμανουήλ του Νικ.
81. Πατραμάνη Ελένη του Γεωρ. 
82. Πετροκόπος Κωνσταντίνος του Νικ.
83. Πλεύρης Γεώργιος του Μιχ.
84. Σαλούστρος Εμμανουήλ του Χαρ.
85. Σαλούστρος Αρίστος του Ζαχ.
86. Σαλούστρος Εμμανουήλ του Ιωάν.
87. Σαλούστρου Αικατερίνη του Ιωάν.
88. Σαλούστρου Ειρήνη του Ανασ.
89. Σαλούστρος Βασίλειος του Δημ.
90. Σαλούστρος Αλκιβιάδης του Δημ.
91. Σκουλάς Γεώργιος του Βασ.
92. Σκουλάς Γεώργιος του Αθαν.
93. Σκουλάς Νικόλαος του Κων.
94. Σκουλάς Αθανάσιος του Γεωρ.
95. Σκουλάς Κωνσταντίνος του Γεωρ.
96. Σκουλά Όλγα του Εμμ.
97. Σκουλά Ανδρονίκη του Μιχ.
98. Σκουλάς Εμμανουήλ του Μιχ.
99. Σκουλάς Χαράλαμπος του Ιωάν.
100. Σκουλάς Μύρων του Γεωρ.
101. Σκουλάς Χαράλαμπος του Γεωρ.
102. Σκουλάς Κωνσταντίνος του Ιωάν.
103. Σκουλάς Μιχαήλ του Χαρ.
104. Σκουλάς Ευάγγελος του Κων.
105. Σκουλάς Σόλων του Μιλτ.
106. Σμπώκος Γεώργιος του Εμμ.
107. Σμπώκος Θεόδωρος του Εμμ.
108. Σμπώκος Κωνσταντίνος του Βασ. 
109. Σουλτάτος Μιχαήλ του Γεωρ.
110. Σπαχής Ιωάννης του Βασ.
111. Σπαχή Αφροδίτη του Κων.
112. Σπιθούρης Ελευθέριος του Ανδ.
113. Σπιθούρης Γεώργιος του Αντ.
114. Σταυρακάκης Κων/νος του Σπυρ.
115. Σταυρακάκης Ιωάννης του Ιωσ.
116. Σταυρακάκης Γεώργιος του Κων.
117. Σταυρακάκης Ιωάννης του Κων.
118. Τουπής Χαράλαμπος του Εμμ.
119. Τουπής Εμμανουήλ του Ανασ.
120. Φασουλάς Εμμανουήλ του Γεωρ.
121. Χαιρέτης Εμμανουήλ του Ανασ.
122. Χαιρέτης Κωνσταντίνος του Γεωρ.
123. Χαχλιούτης Κωνσταντίνος του Γεωρ.