Κοξαρέ, 29 Αυγούστου 1944
Τον Αύγουστο του 1944, η Κρήτη έγινε μια κόλαση. Οι γερμανοί έκαιγαν και αφάνιζαν τα χωριά μας, σκότωναν ομαδικά και αδιάκριτα. Στο ολοκαύτωμα της Κρύας Βρύσης, οι αντάρτες χτυπούσαν τους γερμανούς έξω από την Κοξαρέ και προτού να στεγνώσει το αίμα των Κρυοβρυσιανών, στις 29 Αυγούστου, έγινε το ολοκαύτωμα της Κοξαρές.
Στην είσοδο του χωριού, στο τέρμα της διακλάδωσης, οι χιλτερικοί προχωρούσαν αποφασισμένοι για την εξόντωση των κατοίκων του.
Δεν πέρασε αρκετή ώρα και κύκλωσαν το χωριό.
Έβαλαν παντού φωτιά και ανατίναξαν ότι οι φλόγες δεν μπορούσαν να καταστρέψουν.
Το χωριό ισοπεδώθηκε.
Παίρνανε μέτρα προφύλαξης οι κάτοικοι της Κοξαρέ, και για αυτό οι χιλτερικοί δεν μπόρεσαν να κάμουν μαζικές εκτελέσεις όπως σε άλλα καμένα χωριά.
Από τους άνδρες του χωριού, έναν που βρήκαν τον έκαψαν ζωντανό.
Ευτυχώς που το μίσος τους δεν ξέσπασε στα γυναικόπαιδα όπως έγινε τον Οκτώβρη του 1943 στην Καλή Συκιά.
Την θυμούνται εκείνη την ημέρα την 29η Αυγούστου 1944 όσοι τη ζήσανε. Τη βαστάνε άσβηστη μέσα τους. Μια πικρή μέρα.
Το σύννεφο της μαύρης συμφοράς άπλωσε πάνω από την Κοξαρέ και την σκέπασε θανατερά.
Το ξημέρωμα εκείνης της πυρωμένης νύχτας, το σκοτείνιασε η κάπνα της οργής και της εκδίκησης των χιτλερικών.
Εκείνο το Αυγουστιάτικο πρωινό, μέσα στα τόσα αποκαϊδια και χαλάσματα, μέσα σε τόσες αυλόπορτες και μεσοδόκια των καρβουνιασμένων σπιτιών, δεν έβλεπες να ξεχωρίζουν, αν πολεμούσε η λάμψη της αντρείας τη μαυρίλα της βαρβαρότητας, ή αν ανθούσε η λευτεριά.
Τα γύρω βουνά, τα φαράγγια του Κουρταλιώτη και του Κοτσυφού, μα και οι στάχτες των σπιτιών τους μαρτυρούν για την θυσία τους.
Η Κοξαρέ στάθηκε, αμύντορας, αλλά και μάρτυρας.Και χρησιμοποιώ την λέξη μάρτυρας, με την διττή σημασία που έχει μόνο στην Ελληνική. Δηλώνει αυτόν που είναι αυτόπτης μάρτυρας γεγονότων αλλά και ταυτόχρονα αυτόν που θυσιάζεται για την πίστη, για την πατρίδα, για την αρετή, για το ουσιώδες.
Το Ολοκαύτωμα της Κοξαρέ, εντάσσεται στη μακριά αλυσίδα των δοκιμασιών που σημάδεψαν το Αντιστασιακό Έπος του Ελληνικού λαού και ειδικότερα του Κρητικού, στην σκοτεινή περίοδο της κατοχής.
Και πολλά άλλα χωριά του Αϊ Βασίλη και της Κρήτης κάηκαν και ανατινάχθηκαν.
Δεν υπάρχει πόλη ή χωριό να μην πενθεί λίγους ή πολλούς τουφεκισμένους και όμηρους.
Ήρωα, πλάκες και μνήματα, σταυροί και μαυροφορεμός, είναι τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα των αντίποινων και των θηριωδιών.
Το ολοκαύτωμα της Κοξαρέ, επιβεβαιώνει την οδυνηρή αλλά και μεγαλειώδη αλήθεια, ότι η λευτεριά στον τόπο μας, εξαργυρώθηκε με το ακριβό τίμημα του αίματος και της καταστροφής.
(Ἀπόσπασμα ἀπό τήν ὁμιλία τοῦ Μαν.Μαστορογιαννάκη,δημάρχου Φοίνικος,κατά τήν διάρκεια ἐκδηλώσεως γιά τήν ἐπέτειο,τόν Σεπ. τοῦ 2007)